Ur bobl a zañserien (Lodenn 1) – Un peuple de danseurs (bilingue – première partie )

Les danses traditionnelles sont une expression culturelle fondamentale de l’identité de la Bretagne, avec la musique et le chant à danser qui les accompagnent. Les danses ont évolué au cours des siècles, en assurant un lien social fort au sein d’une société rurale qui est restée très vivante jusque l’après-guerre.

 
   



  Ma’z eus er bed-mañ ur bobl hag a zo stag ouzh an dañs, pobl Vreizh eo ar bobl-se !  Er gevredigezh vaeziat e oa bev gwechall an dañs e pep korn ar vro, da-geñver holl mareoù ar vuhez (labourioù vras war ar maez, euredoù, hag all).
 
    Gant levezon Bro-C’hall ha gant emdroadur ar gevredigezh dre-vras, eo bet an dañsoù hengounel o tigreskiñ bloaz goude bloaz, betek bezañ tost da vont da get, e giz ar sonerezh, ar c’han da zañsal hag ar yezh. Yann-Bêr Piriou, en e levr « Défense de cracher par terre et de parler breton », a gont e oa bet gwelet gwechall, e penn kentañ renadur Loeiz XIV, tud o tañsal en ilizioù zoken, e fin an oferennoù, er c’hornioù ’zo e Breizh : ul legad marteze eus lidoù keltiek an amzer gozh oc’h en em veskañ gant al lidoù relijiel kristen. Misionerien kriz evel Julien Maunoir a zo bet kaset da Vreizh gant ar roue evit lakaat an dud war hent ar feiz kristen hervez ar reolenn roman. Julien Maunoir a brezege e brezhoneg, ur yezh en doa sañset bezañ bet desket prim ha dillo… Dre c’hras Doue marteze ! Adalek ar poent-se, evel ma lavar Yann-Bêr Piriou : « La Bretagne fut agenouillée dans la terreur… ».
 
    Atav eo bet an Iliz gwechall a-enep an dañsoù hag ar sonerezh a ambrouge  anezhe. An Iliz a selle holl an dañsoù-se evel un dra a gase sur a-walc’h pep hini d’ar pec’hed hag a-benn ar fin…d’an ifern ! Da skouer e oa anveet  ganti an akordeons evel « Boest an Diaoul », neketa ? Setu perak e vez marteze an « dañs Leon », e Bro-Leon (e lec’h e veze hollc’halloudek an Iliz gwechall), un dañs disheñvel deus ar re all gant ar gwazed hag ar merc’hed dispartiet, o tañsal an eil dirak egile.
 
     Istor darvoudaouek an hanter kentañ eus an XXvet kantved he deus dotuet ar gevredigezh vaeziat e Breizh. Gwadet kriz eo bet hor bro gant ar brezel pevarzek, o paeañ un truaj kalz brasoc’h eget hini paeet gant  Bro-C’hall, hag an dra-se en abeg d’ar stourmadenn etre an impalaeriezhoù a oa d’ar poent-se en Europa : an Alamagn, an Aostria-Hungaria, ar Rouantelezh-Unanet, ar Russia hag… ar Frañs (1).
 
    Goude ar brezel, ne oa ket soñj da zen ebet da gas anezhi ken, na da vont da zañsal kennebeut. Niverus e oant an intanvezed, niverus ar vugale emzivad. Ur c’henderv d’am mamm en deus kontet din e oa eürus ha laouen an dud a-raok ar brezel. Hag a veze  klevet alies an dud o kanañ e-pad m’o oent o c’hwennat er barkeier. Tevel o deus ar ganaouennoù-se goude ar brezel. Ret eo bet gortoz pell evit kavout tamm ha tamm al laouenedigezh adarre. Met hepdale e tarzhas an eil brezel-bed. Hag amañ eo ret  rentañ kont deoc’h eus un darvoud dianavezet, evel ur seurt stourm en hor bro a-enep an alouberien, hag an dra-se dre an dañs. Meur a festoù-noz a zo bet aozet e-pad ar brezel e Breizh, dre guzh, er c’hornioù digenvez daoust ma oant difennet gant an alouber nazi, evel holl a vodadegoù zoken !
 
    An dañsoù hengounel a zo bet tost da vont da get goude an eil brezel-bed, en ur bed en doa cheñchet en e-bezh. Savetaet int bet, dre chañs, a-drugarez d’ar festoù-noz adginiget dindan oberenn Loeiz Ropars (2). Betek-hen he doa pep bro he dañs pe he dañsoù hepken. Ne oa ket dañset an an-dro en diavez bro Gwened da skouer hag an dañs plinn a oa dianavezet er vro Vigoudenn…
          S’il y a en ce monde, un peuple qui a la danse chevillée au corps, c’est bien le peuple breton ! Dans la société rurale, la danse était autrefois présente partout, à tous les moments de la vie (grands travaux de la ferme, mariages, etc.).
 
    Sous l’influence française et avec l’évolution de la société d’une manière générale, cette présence des danses traditionnelles a régressé au fil des ans, jusqu’à même faillir disparaître, à l’instar de la musique, du chant et de la langue. Yann-Bêr Piriou, dans son livre « Défense de cracher par terre et de parler breton », raconte qu’au début du règne de Louis XIV, on dansait même dans les églises à la fin des offices, dans certains coins de Bretagne : legs probable d’anciens rites celtiques qui se mélangeaient aux pratiques religieuses chrétiennes. Des missionnaires féroces, dépêchés en Bretagne par le roi, tels Julien Maunoir, remirent le pays dans le droit chemin des pratiques de l’orthodoxie religieuse romaine. Julien Maunoir prêchait en breton, langue qu’il aurait apprise en un temps record… Il avait probablement été touché par la grâce !  A partir de ce moment, comme le dit Yann-Bêr Piriou : « La Bretagne fut agenouillée dans la terreur ».
 
   L’Église, autrefois, s’est toujours opposée aux danses et à la musique qui l’accompagnait, jugeant tout cela comme devant conduire au péché et à la fin…à l’enfer. Ne désignait-elle pas l’accordéon sous le nom de « Boest an diaoul » (« La boîte du diable ») ? C’est ainsi probablement, sous l’influence de l’Église (autrefois omnipotente dans le Léon), que la « danse Léon » se danse : hommes et femmes séparés, se faisant front.
 
    L’histoire mouvementée de la première moitié du XXème siècle a bousculé la société rurale bretonne. La guerre 14 a saigné à blanc la Bretagne qui a payé un lourd tribut, bien supérieur à celui payé par la France, tout cela à cause d’une guerre entre les puissances impérialistes de l’époque en Europe qui étaient l’Allemagne, l’Autriche-Hongrie, le Royaume-Uni, la Russie et…la France (1).
 
   Après la guerre, l’ambiance n’était plus à la fête, encore moins à la danse. Nombreuses étaient les veuves, nombreux étaient les enfants orphelins. Un cousin de ma mère m’a raconté qu’avant la guerre 14, les gens étaient heureux, joyeux et que l’on pouvait entendre chanter dans les champs lors des travaux de sarclage. Après la guerre, les chants se sont tus. Il a fallu du temps pour retrouver une certaine gaieté. Mais bien vite, la deuxième guerre mondiale a éclaté. Il y a là un épisode méconnu d’une forme de résistance face à l’envahisseur et ce, à travers la danse. Bon nombre de fest-noz se tinrent en effet durant la guerre en toute clandestinité, la nuit tombée, dans des coins reculés de notre pays alors que l’occupant nazi les avait interdits, comme tout regroupement d’ailleurs !
 
    Les danses traditionnelles ont failli disparaître après la seconde guerre mondiale dans un monde qui avait complètement changé. Par chance, elles ont été sauvées grâce à la renaissance des fest-noz, sous la houlette de Loeiz Ropars (2). Jusqu’alors, chaque terroir avait sa danse ou ses danses propres. On ne dansait pas l’an-dro en dehors du pays Vannetais par exemple, tout comme la danse plinn était inconnue en pays Bigouden…

https://www.youtube.com/watch?v=MbuIwNIMQU0attachment_id=7240

  N’en deus ket ken an dañs hengounel ar memes dalvoudegezh bremañ eget e oa gwechall. Bremañ holl a zañsoù eus holl ar vroioù e Breizh (pe dost…) a c’hell bezañ dañset e-pad ur memes fest-noz, forzh pelec’h, e Breizh hag en diavez  zoken !
 
    Er Roc’hell ez eus abaoe meur a vloavezhioù ur c’helc’h buhezek-tre a zañserien (breizhiz int anezhe pe get…) ’barzh « Kevrenn La Rochelle ». Tro o deus ar zañserien da zañsal e-keñver manifestadegoù disheñvel  gant ar bagad. Souezhus-tre eo da welet kement a zansoù a zo bet disket, studiet pizh gant Fred dindan e ali fur ha poellek, e-pad ar bloavezhioù tremenet (eo eo kuit bremañ da Naoned) (3). Gant ma vez eñ trugarekaat evit al labour vras en deus graet. Gant Bruno (Keromnes) e vez kendalc’het al labour-se gant kement  a entan, gant ar zañserien oc’h en em vodañ bep sizhun  gant ar pezh a blij dezhe ar muioc’h : ar blijadur da zañsal ! Dañsal a reont gant doujañs ouzh an hengoun. N’eus ket keal amañ deus an dañsoù « scéniques » hag a zo lakaet ar brud warne hiziv er festivalioù ’zo !
 
    Evidon-me, (va mennozh eo nemet ken…) e kavan o deus ur giriegezh vras ar re a lak’ war-wel an dañsoù-se hag a zo o tinaturiñ ar pezh a zo spered an dañs  breizhek, oc’h ankouaat ec’h enboud gwirion. Neuze, pa welan an dañserien a tiskorntroiañ, an divrec’h a-istribilh, gant ur vourc’hoarzh alvaonet war o vuzelloù, dispartiet alies an eil ouzh egile, o tisplegañ degouezhioù ar vuhez pemdeziek, e kavan an dra-se dipitus-tre…
 
    Evel eo bet displeget, da bep bro he dañsoù. E Bro-Dreger, war-dro Montroulez, e-lec’h on ganet,  e oa aet an dañsoù da get dija a-raok ar brezel pevarzek. An « dañs tro » a oa dañset gwechall dumañ (ur seurt gavotenn). Setu p’am eus gwelet d’ar wech kentañ tud o tañsal dañsoù hengounel, ne oa ket e Breizh met… pa oan studier, e Pariz, da geñver  abadenn Alan Stivell e Bobino e 1973 hag un tammig diwezatoc’h gant kelc’h keltiek Sceaux !  Nag un diguzh ! Dizoleiñ a raen ar gavotenn, an an-dro, an hanter-dro, an dañs plinn, ar c’host-ar-c’hoat, al laride, an dañs fisel, hag all, hag ivez ar sonerezh hag ar c’han-ha-diskan !  Rak hep ar sonerien hag hep ar c’hanerien n’eus dañs ebet ! Eno, e Sceaux, ’zo bet roet din ivez va gentel gentañ evit mont da seniñ ar vombard. Ifig Castel (4) a oa hor c’helenner. Brudet eo hiziv evit bezañ dastumet ur bern tonioù ha kanouennoù hengounel e Bro-Dreger. Soñj mat ’m eus eus ar pezh a lavare deomp : « Il faut faire chanter la bombarde ! » Kement gwir eo an dra-se. Evel ma eo ret « seniñ » gant stumm, eo ret dañsal ivez, gwech skañv ar paz, gwech sonn hag evit dañsoù zo, ul lusk brav eo ret rein d’an divrec’h !
 
 
Aujourd’hui, la danse traditionnelle n’a plus la même signification. Désormais, toutes les danses de tous les terroirs de Bretagne ( ou presque…) peuvent être dansées lors d’un même fest-noz, quel que soit l’endroit où il se tient en Bretagne, et même en dehors !
 
    C’est ainsi qu’à la Rochelle existe depuis de nombreuses années un cercle très actif de danseurs (bretons ou non !) qui fait partie de la Kevrenn La Rochelle. Les danseurs se produisent à l’extérieur à l’occasion de différentes manifestations, accompagnés par le bagad. Il est impressionnant de voir le nombre de danses qui ont été apprises et étudiées avec précision sous la conduite avisée et experte de Fred, ces dernières années (il est maintenant parti à Nantes) (3). Qu’il soit grandement remercié pour le beau travail accompli. C’est Bruno (Keromnes) qui, avec autant de passion, a pris le relais, ce qui conduit les danseurs à se retrouver  chaque semaine avec par dessus tout le plaisir de danser ! C’est dans le respect de la tradition que les danseurs du cercle de la Kevrenn La Rochelle pratiquent les danses. Point question ici de « danses scéniques », très en vogue aujourd’hui dans certains festivals !
 
    Pour ma part, je considère (mais cela n’engage que moi…) que ceux qui en font la promotion ont une lourde responsabilité, celle de dénaturer l’esprit même de la danse traditionnelle bretonne en oubliant ce qui fait son essence même. Alors, quand je vois les danseurs virevolter, les bras ballants, souvent séparés les uns des autres, avec un sourire béat aux lèvres, interprétant par exemple des scènes de la vie quotidienne, je trouve cela désolant…
 
    Comme cela a été dit, à chaque terroir ses danses. En Trégor, du côté de Morlaix, où je suis né, les danses avaient déjà disparu après la guerre 14. On dansait autrefois chez nous la « danse tro » (une sorte de gavotte). Alors, quand j’ai vu pour la première fois les danses traditionnelles, ce n’est pas en Bretagne, mais c’est lorsque j’étais étudiant…à Paris en 1973, lors du concert d’Alan Stivell à Bobino et un peu plus tard au cercle celtique de Sceaux ! Quelle découverte ! Je découvrais la gavotte, l’an-dro, l’hanter-dro, la danse plinn, le kost-ar-c’hoat, le laridé, la danse fisel, et bien d’autres encore, ainsi que la musique et le kan-ha-diskan. Car, sans musiciens et sans chanteurs, pas de danse ! Là, à Sceaux, j’ai reçu également ma première leçon de bombarde. Ifig Castel (4) était notre professeur. Il est depuis devenu célèbre pour avoir mené un grand travail de collecte des airs et chants traditionnels en Trégor. Je l’entends encore dire : « Il faut faire chanter la bombarde ! » Et cela est vrai aussi pour les danses. Tout comme il faut “sonner” avec le style, il faut aussi pour la danse avoir le pas tantôt léger, tantôt ferme et, pour certaines danses, savoir balancer les bras de façon souple et enlevée !
 

https://www.google.com/search?client=safari&sca_esv=ed313d50f24d50b8&rls=en&q=kevrenn+la+rochelle&tbm=vid&source=lnms&sa=X&ved=2ahUKEwj4s_OH6eKEAxUKUqQEHQnRCfUQ0pQJegQIChAB&biw=1191&bih=709&dpr=2#fpstate=ive&vld=cid:40cbc559,vid:uRsGbPsIZ50,st:0

YK – miz Meurzh 2024 (YK-mars 2024)

Sources : souvenirs personnels,

Annexes :

  1. Morts de la guerre 14-18 ; On estime que les pertes dans la guerre 14 ont été pour le contingent breton de 22 à 25 % alors que celles enregistrées par l’ensemble du contingent français s’élèvaient à 16 ou 17%. Les pertes les moindres mesurées sur l’ensemble du territoire français se situent en Ile-de-France (10 à 12%) … (Ref : Histoire de la Bretagne – Jean-Pierre Le Mat – 2014). Les « provinces », comme on dit, ont donc « payé cher » ! Ci-après les statistiques des morts de la guerre 14-18 par régions parues dans un article   de la revue Historia :

      Au fait, connaissez-vous le propos de Paul Valéry au sujet de la guerre : « La guerre, un massacre de gens qui ne se connaissent pas, au profit de gens qui se connaissent, mais ne se massacrent pas… » ? Cela est malheureusement toujours d’actualité…

2. Loeiz Ropars : voir l’article de la Kevenn La Rochelle : « Loeiz Roparz, du kan-ha-diskan au fest-noz d’aujourd’hui ! »

  • 3. Danser à La Rochelle ? : Une belle liste de danses pratiquées à la Kevrenn La Rochelle :
  • An-Dro, An-Dro retourné, Hanter-Dro. Hanter-dro klamm.
  • Gavotte simple, Gavotte des Montagnes, Gavotte du Bas-Léon, Gavotte des Notables, Gavotte des Amoureux, Gavotte d’Honneur, Gavotte de Brasparts, Gavotte Pourled.
  • Rond de Landéda, Rond de Saint-Vincent, Rond de Sautron, Rond de Sautron piqué, Rond Pagan, Rond Paludier.
  • Bal d’Erquy, Bal de Rhuys, Kas-a-barh, Kost-ar-c’hoat, Pilé menu, Plinn.
  • Pach-pi, Dérobée de Guingamp, Trompeuse de Dinan, Avant-deux du Trégor, Avant-deux de travers, Cercle circassien, Jilgodenn, Jimnaska.
  • Ridée 6 temps, Ridée d’Hennebont (6 temps), Ridée de Béganne, Ridée de Josselin, Ridée 8 temps.
  • Polka plinn, Pas de sept, Suite Fisel, Suite de Loudéac (rond, bal, riquenié), Suite de l’Aven (gavotte, bal, jabadao).
  • Valse écossaise, Maraîchine, Pastourelle, Bourrée, Scottish, Mazurka !

4. – Ifig Castel :J’ai eu le plaisir de le rencontrer à Sceaux en 1974. Il m’a laissé un grand souvenir, avec sa passion pour la musique traditionnelle bretonne et pour le chant en général, qu’il soit chant à danser ou mélodie, ou gwerz. Il a fait un travail remarquable de collecte de ces mélodies et de ces chants en Trégor. Ce travail est d’autant plus précieux pour la sauvegarde du patrimoine culturel de notre pays, qu’ici en Trégor, le terroir a subi une influence française forte qui aurait pu faire perdre à jamais ces chants anciens.